کلیات حقوق بین الملل عمومی

مفاهیم کلی حقوق بین الملل

بخش اول :مفهوم و تاریخ حقوق بین الملل

تقسیم بندی حقوق

تفاوت حقوق بین الملل عمومی و خصوصی

حقوق بین الملل عمومی و خصوصی علاوه بر اختلاف در تعریف در موارد زیر نیز اختلاف دارند.

 1-اختلاف در موضوع 2-اختلاف در مبانی3-اختلاف در منابع4-اختلاف در مرجع رسیدگی5-اختلاف در ضمانت اجرا.

تاریخچه  پیدایش و خاستگاه  حقوق بین الملل

اینکه حقوق بین الملل از چه زمانی به وجود آمده بین دانشمندان اتفاق نظر وجود ندارد. در سیر تاریخی تمدن ها  به مراتبی قائلندکه از تمدن« اور» آغاز و به بابل –نینوا-تخت جمشید-سارد-فینقیه-مصر-کرت-یونان و روم ختم می شود.و معتقدند که همه ی این تمدن ها در روابط دوستانه یا خصمانه ، مقررات عرفی بین ملل را رعایت می کردند.اما جامعه بین المللی به شکل امروزی مرهون اندیشه دانشمندان سده های اخیر می باشد . حقوق بین‌الملل که طی تاریخ  تحول خود، نام‌های متعددی به خود گرفته ریشه‌ی لغوی آن از کلمه‌ی «Jus Gentium» لاتین است که معنای آن حقوق ملل می‌باشد. رومیان دو نوع حقوق داشتند :

 1-حقوق مدنی Jus civil که مخصوص اتباع روم ( رومیان اصیل) بود .

 2-حقوق ملل Jus gentium  که همه رومیان حتی بیگانگان را هم شامل می شد.

هوگو گروسیوس حقوقدان مشهور هلندی که غربی ها او را پدر حقوق بین الملل می دانند نام این علم را «حقوق جنگ و صلح» نامیده و کتابی به همین نام نیز نگاشته است[1]. اما برای اولین بار در سال 1780 جرمی بنتام، فیلسوف و حقوقدان انگلیسی، اصطلاح حقوق بین‌الملل را  در کتاب خود [2]برای این رشته برگزید و تا کنون نیز این نام باقی مانده است.او اصطلاح حقوق بین الملل را در مقابل حقوق ملی Municipal Law یا National Lawبکار برد.

حقوق بین‌الدول، حقوق نوع بشر و حقوق سیاسی خارجی، از دیگر نام‌های این رشته می‌باشد.

تاریخ تحول حقوق بین الملل

دوره های تاریخ حقوق بین الملل از لحاظ تاریخی به شش دوره تقسیم می شود که عبارتند از :

1. دوره باستان

• مشرق زمین
• یونان
• روم

2. قرون وسطی

• پیروزی مسیحیت
• ظهور اسلام
• جنگ های صلیبی

3. عصر جدید

• رنسانس
• قیام مردم امریکای شمالی
• انقلاب کبیر فرانسه

4. از کنگره وین تا کنفرانس صلح لاهه
5. از کنفرانس صلح لاهه تا پایان جنگ جهانی دوم
6. از زمان تاسیس سازمان ملل متحد تا کنون

1-دوره باستان : از زمان های قدیم تا سقوط امپراطوری روم غربی به سال 476 .م. ادامه داشت. در دوره باستان سه تمدن  شاخص(مشرق زمین،یونان و روم) مطرح است.[3]

مشرق زمین : چهارصد سال پیش از میلاد مسیح ،دورنمایی از تاریخ حقوق بین الملل در این تمدن  ها وجود داشت .سه هزار و صد سال پیش از میلاد مسیح در تمدن سومر ، اولین معاهده بین الملی بین فرمانروای شهر «لاگاش»و نماینده مردم «اوما[4]» با موضوع عدم تجاوز مرزی منعقد شد.در هزاره دوم پیش از میلاد مسیح ،معاهداتی با موضوع «صلح،روابط طرفین و نقاط مرزی » در بین هیتیت ها [5]، بابلی ها و آشوری ها وجود داشت.بطوریکه اولین پدیده« استرداد مجرمان » را در مصر می توان دید.در هند باستان در زمان جنگ ، رسم بود که به کشتزارها،خانه ها و کشاورزان تجاوز نشود.در قرن پنجم پیش از میلاد ، «کنفوسیوس»با قوانینی ، اتحاد ایالات چین را تنظیم کرد که با طرح جامعه ملل  و قوانین نوین جامعه بین المللی قابل مقایسه است.

یونان : تمدن یونان در هزاره اول پیش از میلاد به صحنه تاریخ وارد شد.اهمیت یونان باستان در تحول حقوق بین الملل از جهت توسعه روابط میان دولت شهرهای « آتن » و «اسپارت» است.معاهداتی که میان دولت شهرهای یونان وجودداشت تا امروز هم می توان آن قواعد را در مقررات حقوق بین الملل دید .قواعدی مانند : شناسایی حق آزادی شخصی ،تاسیس نهاد نمایندگی یا سرپرستی [6]،داوری ،تاسیس اتحادیه های سیاسی ،مصونیت سفراء ، حرمت[7]، تحکیم عهدنامه های صلح با ادای سوگند،احترام به اجساد کشته شدگان در جنگ،شناسایی حق پناهندگان .یونانیان چون خود را برتر  از سایر ملل می پنداشتند در عرصه مسائل بین المللی پیشرفت چندانی نداشتند.

روم : رومی ها ، حقوق بین الملل را با دیده مذهبی می نگریستند و سازمان روابط خارجی به نام «فسیال » ایجاد کردند . اعضای این سازمان ،روحانیون بودند .وظیفه اعضای فسیال[8] این بود که مراسم و تشریفات مذهبی مربوط به معاهدات و سایر امور بین المللی از قبیل امور سفارت و استرداد مجرمین را انجام دهند .در این دوره نظریه «جنگ عادلانه » یا «جنگ مشروع» ابداع شد.

2-قرون وسطی : به زمان بین سقوط امپراطوری روم غربی  تا سقوط امپراطوری روم شرقی[9] اطلاق می شود (1453-476).در اواخر قرن چهارم .م. (395)امپراطوری روم در هم شکست و وحدت خود را از دست داد و به روم شرقی و غربی تقسیم شد.در سال 476 روم غربی در اثر تهاجم بربرها ، متلاشی شد.در قرون وسطی ، سه واقعه مهم   «پیروزی مسیحیت» ،«ظهور اسلام» و «جنگ های صلیبی» در تحول حقوق بین الملل اثرگذار بوده اند.

• پیروزی مسیحیت : مسیحیت تنها عامل وحدت اروپای آن زمان بود. در نتیجه کلسیا قدرت مطلقه یافت و پاپ ها علناً در کلیه امور امپراطوری ها مداخله می کردند و  امپراطوران نیز آگاهانه یا نا آگاهانه به اطاعت از دستورات آنان تن می دادند.جامعه مسیحیت قرون وسطی ، یک جامعه بین المللی متشکل از کشورهای متمایز و مختلف با افکار مشترک بود. (جامعه مشترک). مفسران قرون وسطی طبق آیه (38) انجیل لوتا نظریه «دوشمشیر» را مطرح کردند و از آیه (38 ) انجیل لوتا [10]دو نوع تفسیر ارائه دادند : یکی قدرت سیاسی (یا مادی) دیگری قدرت مذهبی (یا معنوی) و معتقد بودند مظهر قدرت سیاسی امپراطور و مظهر قدرت مذهبی پاپ می باشد که هریک در قلمرو خود دارای حاکمیت است. در سال (800) میلادی نظریه «دو شمشیر» مفهوم جدیدی یافت و به تدریج پاپ ها خود را برتر از امپراطوران دانستند و نظریه     « دو شمشیر»را چنین تفسیر کردند : «که خداوند هر دو شمشیر یا قدرت را به پاپ اعطاء کرده و پاپ ، خود ، قدرت سیاسی را به امپراطور بخشیده است.
• ظهور اسلام : در اواخر قرن ششم میلادی ،در شبه جزیره عربستان دین اسلام ظهور کرد. ظهور دین مبین اسلام از دو حیث در تحول حقوق بین الملل موثر بوده است : 1-از نظر مقررات بین المللی که در شریعت اسلام وجودداشت.2-از حیث زمان و تاریخ پیدایش اسلام که به زمان وحدت جامعه اروپایی از طریق دین مسیح و به دنبال آن بروز جنگ های صلیبی مصادف بود.جامعیت حقوق اسلام ،به گونه ای است که هم در زمینه داخلی و هم از نظر بین المللی دارای قواعد حقوقی بسیار کامل و متحولی است .1-کاربرد زور و اجبار مربوط به تبلیغ دینی ممنوع و دلیل و برهان را راه تبلیغ و دعوت به حق قرار داده است.2-دین اسلام ، هم به قواعد زمان صلح ، هم به قواعد زمان جنگ توجه ویژه دارد.3-در دین اسلام ، معاهدات به پیمان های الهی اطلاق می شود که به نام خداوند و بر اساس آیین الهی منعقد می گردند.
• جنگ های صلیبی : نفوذ کلیسا در اروپای آن زمان ، روز به روز بیشتر می شد و حس جاه طلبی روحانیون مسیحی به جایی رسیده بود که می خواستند تمام دنیا را تابع مذهب خود سازند. در مقابل ، قوای اسلام به سرعت تا قلب اروپا[11]ی آن زمان پیشروی نموده بود و ملل غربی از سه طرف [12]خود را  در معرض حمله مسلمانان می دیدند.روحانیون مسیحی از این موقعیت استفاده کردند و جنگ های خونینی را به راه انداختند . جنگ های صلیبی را فئودال های اروپایی به رهبری کلیسای مسیحی و به منظور استرداد بیت المقدس از مسلمانان آغاز کردند.جنگ های صلیبی در هشت مرحله از قرن (11) تا قرن(13)یعنی از سال (1095) تا سال(1270).م. روی داد.اصول حقوق بین الملل در قرون وسطی عبارت بود از :

1-تابعان حقوق بین الملل ،تنها کشورهای حاکم اروپای غربی مسیحی و کلیسا بودند.

2-رکن قانونگذاری مرکزی وجودنداشت.

3-منابع حقوق عبارتند از :عرف و معاهدات که این منابع ریشه در اصول حقوقی عام ، دکترین مسیحیت و مقام عالی روحانیت روم داشت.

4-قضاوت اجباری وجود نداشت و اختلافات میان کشورها با توافق ، حل و فصل می شد.

3-عصر جدید: به سال های میان تاریخ کشف قاره امریکا(از سال 1492) تا آغاز قرن نوزدهم اطلاق می شود. در عصر جدید ،با پیدایش  عصر رنسانس و قیام مردم امریکای شمالی و انقلاب کبیر فرانسه ،حقوق بین الملل دست خوش تحول گردید.

• رنسانس :از پایان قرن پانزدهم شروع و تا نیمه اول قرن شانزدهم ادامه داشت.وحدت مذهبی در برخورد با اصلاح مذهبی (یا  رفرم)دچار شکست گردید .قدرت معنوی پاپ و امپراطوری ساقط گردید و کشورهایی با حاکمیت کاملاً مستقل در عرصه جهانی به وجود آمدند.اصل موازنه سیاسی در اروپا پدید آمد .بر اساس این اصل ؛هیچ کشوری اجازه نداشت در صدد تحمیل اراده خود به دیگران باشد.این عقیده ،جانشین عقیده قرون وسطایی جامعه مشترک گردید.در اواخر قرن 18.م. دو واقعه مهم در جهان روی داد که در سیر تحول و تکامل حقوق بین الملل تاثیرگذار بود :
• 1-قیام مردم امریکای شمالی : مردم امریکای شمالی پس از هفت سال مبارزه در چهارم(4)ژوئیه 1776.م. استقلال خود را اعلام کردند.
• 2-انقلاب کبیر فرانسه : در قرن هیجدهم به دلیل بیدادگری های پادشاهان فرانسه ،ملت فرانسه ، زنجیرهای کهنه استبداد را درهم شکست و با فتح زندان «باستیل » در چهاردهم(14)ژوئیه 1789.م. انقلاب کبیر فرانسه را بنیان نهادند.انقلاب فرانسه ، علاوه بر امتیازات ملی ، آزادی های فردی و اعلام حقوق سیاسی برای فرانسویان ، با صدور «اعلامیه حقوق بشر» در اوت 1789در تاریخ حقوق بین الملل نقش ارزنده ای ایفا نمود.
• اصول اساسی حقوق بین الملل در عصر جدید :

1-کشورها،تجمعات حاکمی هستند که هریک ،قدرت انحصاری را در قلمرو خود اعمال می کنند.

2-کشورها نسبت به یکدیگر مستقل و از نظر حقوقی مساوی هستند.

3-جامعه مشترک کشورها سازمان نیافته و هیچ قدرت مرکزی در این جامعه وجود ندارد و داوری بطورکامل از بین رفته است.

4-کشورها قواعد حقوق ملل را به رسمیت می شناسند لکن خود را در تفسیر و اجرای آنها آزاد می دانند.

5-کشورها حق توسل به جنگ را دارا هستند.

6-هر کشوری که منافعش ایجاب کند ؛حق اعلان جنگ دارد.

7-کشورهای ثالث در صورت وقوع جنگ می توانند بی طرف بمانند یا در آن شرکت کنند.

4-از کنگره وین تا کنفرانس صلح لاهه

کشورهای اروپایی ،پس از شکست ناپلئون و پیروزی نهایی و انعقاد صلح برای بررسی نتایج سرنوشت اروپا ،کنگره ای در وین تشکیل دادند که جلسات آن از هیجدهم (18)نوامبر1814 تا نهم(9)ژوئن 1815طول کشید و منجر به انعقاد عهدنامه های وین گردید.امضا کنندگان عهدنامه های وین «انگلستان ، روسیه،اتریش و پروس»در جهت اجرای تصمیمات متخذه در 26 سپتامبر1815پیمانی به نام «اتحاد مقدس» منعقد کردند.متعاهدین این معاهده تعهد کردند که جنبش های انقلابی که خواستار آزادی و حقوق مردم باشند با توسل به زور سرکوب کنند. انعقاد تحمیلی عهدنامه ترکمانچای به سال 1828.م. معلول حمایت اتحاد مقدس از روسیه بود ؛ و عهدنامه گلستان نتیجه حمله روسیه به گرجستان[13] ، از نتایج اتحاد مقدس بود.

5-از کنفرانس صلح لاهه تا پایان جنگ جهانی دوم : کنفرانس صلح لاهه در دو مرحله انجام شد.اولین کنفرانس صلح لاهه در 18مه1899به پیشنهاد نیکلای دوم ،امپراطور روسیه در لاهه هلند تشکیل شد. در این کنفرانس (26)کشور شرکت نمودند و روی سه مساله توافق نمودند: 1-تاسیس دیوان دائمی داوری؛2-تهیه و تنظیم قوانین عرف های جنگ زمینی ؛3-شمول عهدنامه 1864ژنو به جنگ دریایی. دومین کنفرانس لاهه بنا به دعوت امپراطور روسیه از پانزدهم ژوئن 1907در شهر لاهه با شرکت چهل و چهار کشور تشکیل شد و تا (18) اکتبر1907 ادامه داشت.

• جنگ جهانی اول و تاسیس جامعه ملل:جنگ جهانی اول به بهانه قتل ولی عهد اتریش توسط یکی از اتباع صربستان به وسیله آلمان در ژوئیه (1914)آغاز شد.(عثمانی،اتریش،بلغارستان و مجارستان ) از متحدین آلمان بودند .جنگ جهانی اول با شکست آلمان و متحدانش در 1918 پایان یافت.
• عهدنامه های صلح:  پس از خاتمه جنگ ،کنفرانس های صلح ،در ژانویه 1919با شرکت فاتحان در پاریس تشکیل شد که به عهدنامه های صلح معروف است که شامل پنج عهدنامه می باشد.

1-عهدنامه ورسای با آلمان 28ژوئیه 1919

2-عهدنامه سن ژرمن با اتریش 10 سپتامبر1919

3-عهدنامه نویی با بلغارستان 27نوامبر1919

4-عهدنامه تریانون با مجارستان  4 ژوئن 1919

5-عهدنامه سور با عثمانی 10 اوت 1919

• اعلامیه ویلسون : در 18 ژانویه 1918 ویلسون ، پیشنهاد صلح خویش را در مورد استقرار صلح در جهان در چهارده ماده اعلام نمود که به اصول چهارده گانه ویلسون معروف است. اما مهمترین اثر مثبت عهدنامه های صلح پاریس ، تاسیس جامعه ملل بود که ویلسون ، ایجاد چنین سازمانی را پیشنهاد نمود و «ژنو» به عنوان مقر جامعه ملل پذیرفته شد. در فاصله دو جنگ جهانی ، دو معاهده به انعقاد رسید که دارای اهمیت بود.1-معاهده لوکارنو2-معاهده بریان کلوک

• معاهدات لوکارنو

معاهده لوکارنو مشتمل بر دو سند بود : یکی معاهده چند جانبه منعقده میان آلمان ، بلژیک،انگلستان،فرانسه و ایتالیا ؛ دیگری معاهدات دو جانبه میان آلمان از یک طرف و کشورهای بلژیک،فرانسه،لهستان و چکسلواکی از طرف دیگر بود.طبق این معاهده طرفین متعهد شدند که سیاست متقابل عدم تجاوز را در پیش بگیرند.

 

• انعقاد میثاق بریان[14]-کلوگ[15]

این میثاق در (27) اوت 1928.م. به کوشش بریان –کلوک میان کشورهای آلمان ، امریکا،بلژیک،فرانسه،انگلیس، ایتالیا، ژاپن ، لهستان و چکسلواکی منعقد شد. طبق این میثاق ، طرفین ضمن تحریم جنگ متعهد شدند که اختلافات خود را تنها با وسایل مسلمت آمیز حل و فصل نمایند.

• جنگ جهانی دوم: با اشغال لهستان توسط آلمان در سال 1935 آغاز شد.

6-از تاسیس سازمان ملل متحد تا کنون

• تاسیس سازمان ملل متحد: در 26 ژوئن 1945 «اساسنامه سازمان ملل متحد» به تصویب رسید.

تحولات حقوق بین الملل از سال 1949تا کنون :

• پیدایش دو بلوک شرق و غرب به سرکردگی شوروی و ایالات متحده آمریکا؛
• بیداری حس استقلال طلبی و رهایی از استعمار در آسیا و آفریقا ودر نتیجه تأسیس کشورهای متعدد در این دو قاره؛
• کشف اتم ، ساخت بمب های اتمی ، آزمایش های هسته ای و مسأله تحدید یا خلع سلاح هسته ای؛
• اعلام موجودیت جمهوری خلق چین ، اعطای نمایندگی چین در سازمان ملل به جای چین ملی ( تایوان)؛
• مسأله فلسطین وتأسیس کشور اسرائیل؛
• تنش زدایی و اصل همزیستی مسالمت آمیز میان شرق و غرب؛
• مسأله عدم تعهد و تشکیل گروه کشورهای غیر متعهد؛
• امنیت اروپا ) مذاکرات هلیسنکی)؛
• تاسیس جوامع اروپائی« اتحادیه اوپایی»؛
• پان اسلامیسم ( تأسیس سازمان کنفرانس اسلامی، رشد نهضت های اسلامی )؛
• اکتشاف های فضایی؛
• افزایش سازمان های بین المللی؛
• اضمحلال نظام های سوسیالیستی مارکسیستی در شوروی وکشورهای اروپای شرقی؛
• وحدت گرایی کشورها (مثل وحدت ویتنام ، وحدت آلمان ، وحدت یمن )؛
• تجزیه گرایی کشورها ( فروپاشی شوروی و تشکیل چهارده جمهوری مستقل (؛
• جدایی طلبی سرزمین ها ( جدایی بحرین از ایران ، جدایی بنگلادش از پاکستان ، جدایی اریتره از اتیوپ (؛
• لغو آپارتاید ( لغو تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی (؛
• بحران گروگان گیری دیپلماتهای آمریکایی در تهران؛
• بحرانهای بین المللی :از جمله بحران اشغال چکسلواکی و افغانستان توسط نیروهای شوروی )سابق ( ، بحران داخلی افغانستان ، جنگ های داخلی میان جمهوری های مستقل شوروی )سابق ( ، بحران سومالی،بوسنی هرزگوین ،جنوب لبنان ،کوزوو، بحران فلسطین،بحران 11سپتامبر2001 و حمله به افغانستان .
• جنگ های ناحیه ای و منطقه ای در هندوچین،کره،ویتنام،ایران،خلیج فارس ،عراق ، کویت ، سوریه ، یمن و...

 

 

---

[1] - Jus belli ac pacis

[2] - مقدمه ای بر اصول اخلاق و قانونگذاری.

[3] -در دوران باستان ،میان ملت های گوناگون ،مقررات مشترکی وجود نداشت وتساوی حقوق نژادهای مختلف نیز مورد پذیرش قرار نگرفت.

[4] -Uma

[5] -مصری ها Hittite:

[6] -نهاد نمایندگی برابر همان کنسول امروز است.

[7] - حرمت به معنای «احترام به بی طرفی بعضی از مکان ها»بود.

[8] - Fetiales

[9] -فتح قسطنطنیه به دست سلطان محمد دوم به سال 1453.م.

[10] -آیه 38 انجیل لوتا : «ای خداوند اینک دو شمشیر»

[11] -قلب اروپا:اسپانیا

[12] -از سه طرف :توسط سه کشور «اسپانیا-ایتالیا-استانبول»

[13] - در آن زمان گرجستان جزء متصرفات ایران بود.

[14] -وزیر امور خارجه فرانسه

[15] -وزیر امور خارجه امریکا